Λόφος Καστέλλι, Χανιά (1969–2014)
Δημοσιευμένο: 2020-10-15
Ο αρχαιολογικός χώρος της πλατείας της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται στον λόφο Καστέλλι στα Χανιά της Κρήτης, κοντά στο λιμάνι της παλιάς πόλης. Συνεχής ανθρώπινη κατοίκηση έχει αναγνωριστεί εδώ από τους Νεολιθικούς χρόνους μέχρι σήμερα, μια περίοδος περίπου 5000 ετών, η οποία διακόπηκε μόνο μεταξύ του τέλους της Εποχής του Χαλκού και της Ύστερης Γεωμετρικής περιόδου (περ. 1150-735 π.Χ.). Ο τόπος της Υστερομινωικής περιόδου πιστεύεται ότι ήταν η Κυδωνία, ένα μέρος γνωστό από πινακίδες Γραμμικής Β. Εκτός από την αποκάλυψη ενός εντυπωσιακού αστικού οικισμού, οι ανασκαφές στα Χανιά ήταν σημαντικές για δύο συγκεκριμένους λόγους. Πρώτον, ήταν οι πρώτες που αναμφισβήτητα έφεραν στο φως ένα σημαντικό μινωικό κέντρο στη δυτική Κρήτη. Νωρίτερα επικρατούσε η άποψη ότι η μινωική επιρροή περιορίζονταν στο ανατολικό τμήμα του νησιού. Δεύτερον, οι πέντε πινακίδες Γραμμικής Β που ανακαλύφθηκαν την περίοδο 1989-1990, ήταν οι μόνες που βρέθηκαν έξω από την Κνωσό από τις αρχές του 20ου αιώνα.
Εικ. 2: Ο χώρος όπως είναι σήμερα.
Ιστορικό ανασκαφικών εργασιών
Τα πρώτα ευρήματα στην πλατεία της Αγίας Αικατερίνης στα Χανιά αποκαλύφθηκαν τον Μάιο του 1941 όταν μια γερμανική βόμβα έπληξε τα ερείπια του βενετσιάνικου καθεδρικού ναού Σάντα Μαρία, φέρνοντας στο φως τείχη και Υστερομινωική κεραμική. Πάνω από 20 χρόνια αργότερα, το 1963, τα σχέδια για την κατασκευή μιας εκκλησίας στην ακόμη κατεδαφισμένη περιοχή σταμάτησαν όταν ο Βρετανός καλλιτέχνης John Craxton ανέφερε την παρουσία μινωικών θραυσμάτων εκεί. Την περίοδο 1964-1965, ο Γιάννης Τζεδάκης (πρώην Γενικός Διευθυντής Αρχαιοτήτων στο Υπουργείο Πολιτισμού) άνοιξε δοκιμαστικές τάφρους στην πλατεία, με συστηματικές ανασκαφές σε γειτονικά κομμάτια γης μεταξύ 1966 και 1969. Αναζητώντας έναν συνεργάτη, ο Τζεδάκης στράφηκε στον Carl-Gustav Styrenius, διευθυντή του Σουηδικού Ινστιτούτου Αθηνών, και το 1969 ξεκίνησαν ένα κοινό ερευνητικό πρόγραμμα. Δύο ακόμη δοκιμαστικές τάφροι ανοίχθηκαν στην πλατεία και συστηματικές ανασκαφές ξεκίνησαν το επόμενο έτος. Το 1970 και το 1971 ο Τζεδάκης και ο Styrenius ένωσαν τις δυνάμεις τους με τον Pontus Hellström, ο οποίος ανέλαβε τη θέση του διευθυντή των ανασκαφών από την πλευρά του Σουηδικού Ινστιτούτου.
Διευθυντής των ανασκαφών από τη σουηδική πλευρά έγινε το 1973 ο Erik Hallager. Από αυτό το σημείο και μετά υπήρχε επίσης μια ισχυρή συμμετοχή της Δανίας. Και το σημαντικότερο, την ίδια χρονιά ανακαλύφθηκε μια πινακίδα Γραμμικής A. Μετά από μια σειρά μικρότερων ανασκαφικών εργασιών και περιόδων μελέτης, η επόμενη μεγάλη εργασία πεδίου πραγματοποιήθηκε το 1977 όταν ανοίχθηκαν πέντε νέες τάφροι. Μεταξύ 1978 και 1987 πραγματοποιήθηκαν και άλλες μικρές ανασκαφικές εργασίες και μελέτες.
Την περίοδο 1989-1990 ξεκίνησαν νέες ελληνο-σουηδικές ανασκαφές, αποκαλύπτοντας πέντε πινακίδες Γραμμικής Β. Συμπληρωματική εργασία πεδίου πραγματοποιήθηκε το 2001 και τα έτη 2005 και 2008 μεγάλης διάρκειας σεζόν με εργασίες πεδίου προετοίμασαν τον χώρο για την ανέγερση προστατευτικής στέγης.
Το 2010 εντάχθηκε το Ινστιτούτο της Δανίας στην Αθήνα στις ανασκαφές μέχρι την τελευταία σεζόν των ενεργών εργασιών πεδίου το 2014. Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών η εργασία εκτελέστηκε υπό τη γενική διεύθυνση του Γιάννη Τζεδάκη με την Ann-Louise Schallin από την πλευρά του Σουηδικού Ινστιτούτου και τον Erik Hallager από την πλευρά του Ινστιτούτου της Δανίας ως συνδιευθυντές.
Εικ. 3: Σχέδιο του χώρου με τις διάφορες περιόδους.
Ιστορία και αρχαιολογία
Τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας στην πλατεία της Αγίας Αικατερίνης έχουν τη μορφή κεραμικής που χρονολογείται από τη μετάβαση μεταξύ της Νεολιθικής περιόδου και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Μετά από αυτό, υπάρχουν κατάλοιπα κατοίκησης από τους Πρώιμους Μινωικούς χρόνους (περ. 3100-2100 π.Χ.) με καλά χτισμένες κατασκευές που χρονολογούνται στις ΕΜΙΙ-ΙΙΙ και ΜΜΙΑ (περ. 2700-2100 π.Χ. και 2100–1900). Παρόλο που δεν υπάρχουν δομικά κατάλοιπα από την ακόλουθη Πρωτοανακτορική περίοδο (περ. 2000–1700 π.Χ.), η κατοίκηση επιβεβαιώνεται μέσω μεγάλων ποσοτήτων κεραμικής, όπως Καμαραϊκά και ωοκέλυφα αγγεία, καθώς και πέτρες με στάμπες των πετροκόπων/λιθοξόων. Περίπου το 1700 π.Χ. η περιοχή καταστράφηκε και ο οικισμός δεν ανοικοδομήθηκε μέχρι την Υστερομινωική ΙΑ (περ. 1600 π.Χ.) όταν ισοπεδώθηκαν τα Πρωτοανακτορικά οικοδομήματα. Οι σημαντικότερες ανακαλύψεις στην τοποθεσία χρονολογούνται από αυτήν την Υστερομινωική εποχή (περ. 1600 π.Χ. - 1070 π.Χ.) και η επιβεβαιωμένη συνέχιση της κατοίκησης καθʼ όλη την περίοδο είναι εξαίρετη.
Εικ. 4: Προανακτορικά (χαμηλότερο τμήμα, περ. 2600-2000 π.Χ.) και Πρωτοανακτορικά (ανώτερο τμήμα, περ. 2000–1700 π.Χ.) τείχη.
Ο Υστερομινωικός ΙΑ οικισμός αποτελούσε τμήμα μιας πόλης που καταστράφηκε από πυρκαγιά την Υστερομινωική ΙΒ περίοδο (περ. 1480–1425 π.Χ.). Τα σπίτια ήταν χτισμένα σε οικοδομικά τετράγωνα και χωρισμένα από στενά δρομάκια και πλατείες. Η Οικία Ι κάλυπτε 225 τ.μ. και μια είσοδος προσβάσιμη από το δρόμο οδηγούσε στην κύρια αίθουσα, την λεγόμενη Μινωική Αίθουσα. Από την είσοδο μπορούσε κανείς να εισέλθει σε έναν μικρό προθάλαμο με μια σκάλα στον πρώτο όροφο, ή να συνεχίσει σε μια ενωμένη κουζίνα και χώρο εργασίας όπου ανακαλύφθηκαν τα κατάλοιπα ενός αργαλειού. Η αποθήκη του σπιτιού βρισκόταν δίπλα στην κουζίνα και ένα από τα αγγεία που βρέθηκαν εδώ περιείχε 3 κιλά καμένων μπιζελιών. Στο ίδιο δωμάτιο βρέθηκαν δύο πινακίδες Γραμμικής Α. Δίπλα στην αποθήκη ένα άλλο δωμάτιο, πιθανώς θησαυροφυλάκιο, περιείχε πολλά διακοσμημένα σκεύη, λίθινα αγγεία, σφραγίδες, φυλαχτά, κοσμήματα και σφραγίσματα. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα ήταν μια πήλινη ράβδος με δώδεκα σφραγίδες. Συνολικά, η οικία περιείχε περισσότερα από 300 ακέραια αγγεία. Δίπλα από την Οικία Ι στα νοτιοδυτικά, βρίσκεται η Οικία IV, όπου ένα από τα πάνω δωμάτια ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες.
Εικ. 5: Πήλινη ράβδος με δώδεκα αποτυπώματα σφραγίδων, δέκα από τις οποίες είναι διαφορετικές. Από την LM IB (περ. 1480–1425 π.Χ.) καταστροφή, Οικία I, Δωμάτιο D.
Μετά την Υστερομινωική ΙΒ καταστροφή, οι άνθρωποι επέστρεψαν και εγκαταστάθηκαν στα ερείπια. Το μοναδικό «Σφράγισμα του Δεσπότη», γνωστό ως ’’Master impression’’, ένα πήλινο σφράγισμα, ήρθε στο φως σε μια χωματερή από αυτή την περίοδο. Φέρει παράσταση που απεικονίζει μια πόλη που βρίσκεται σε μια βραχώδη παραλία, περικυκλωμένη από έναν τοίχο με διπλή πύλη. Μέσα στην πόλη μπορεί να δει κανείς ένα συγκρότημα πολυόροφων κτηρίων που επιστέφονται με κέρατα καθοσιώσεως. Η σύνθεση κυριαρχείται από μια μεγάλη ανδρική φιγούρα με μινωικό φόρεμα που κρατά ένα σκήπτρο ή δόρυ πάνω από τα κτήρια.
Μόνο στην Υστερομινωική ΙΙΙΑ περίοδο (περ. 1390–1300 π.Χ.) χτίστηκαν νέες οικίες στον χώρο. Αυτή η κατοίκηση καταστράφηκε από φωτιά περίπου εκατό χρόνια αργότερα, γύρω στο 1250 π.Χ. Από το στρώμα καταστροφής ανακτήθηκαν θραύσματα πινακίδων Γραμμικής Β, καθώς και πολλά θραύσματα ψευδόστομων αμφορέων, χαραγμένων με σύμβολα Γραμμικής Β. Σε αυτήν και την επόμενη περίοδο (Υστερομινωική ΙΙΙΑ και ΙΙΙΒ, περ. 1390–1300 π.Χ. και 1300–1190 π.Χ.) άνθισε το τοπικό εργαστήριο κεραμικής Κυδωνίας, τα προϊόντα του οποίου βρέθηκαν σε όλη την Κρήτη, στο Αιγαίο και από τη Σαρδηνία μέχρι την Κύπρο.
Μετά την καταστροφή γύρω στο 1250 π.Χ. ο οικισμός ανοικοδομήθηκε γρήγορα. Αυτή η νέα φάση χρησιμοποίησε σε μεγάλο βαθμό τις παλαιότερες κατασκευές, με μόνο έναν μικρό αριθμό νέων κτηρίων. Οι οικίες μοιάζουν επίσης με αυτές της προηγούμενης φάσης με μεγάλα δωμάτια, έναν επάνω όροφο και μια μεγάλη εστία. Μια άλλη πυρκαγιά ξέσπασε γύρω στο 1200 π.Χ., μετά την οποία οι κάτοικοι ανοικοδόμησαν και πάλι την πόλη τους, αλλά τώρα σε μειωμένη κλίμακα και με μικρότερες οικίες. Ορισμένες παλαιότερες κατασκευές επαναχρησιμοποιήθηκαν και τα μεγαλύτερα κτήρια χωρίστηκαν σε μικρότερες μονάδες με λιγότερα δωμάτια. Ο τόπος δεν ευδοκίμησε ποτέ όπως στις παλαιότερες εποχές και εγκαταλείφθηκε σιγά-σιγά. Περίπου από το 1150 π.Χ., δεν μπορεί να εντοπιστεί καμία ανθρώπινη δραστηριότητα ή κατοίκηση. Αυτό φαίνεται να ήταν μια ειρηνική διαδικασία καθώς δεν έχουν εντοπιστεί ίχνη βίαιης καταστροφής. Μετά την Εποχή του Χαλκού ο τόπος εγκαταλείφθηκε για περίπου 400 χρόνια μέχρι την Ύστερη Γεωμετρική Ι περίοδο (περ. 760-735 π.Χ.). Από εκείνη τη χρονική περίοδο, ο τόπος κατοικήθηκε αδιάκοπα μέχρι σήμερα, αν και οι εξελίξεις παρουσιάζονται ως επί το πλείστον από μεμονωμένες εναποθέσεις και σκόρπια ευρήματα. Αυτό καθιστά δύσκολη τη δημιουργία μιας συνεκτικής εικόνας του ιστορικού του τόπου. Κατά την Ύστερη Γεωμετρική Ι περίοδο τα παλαιά μινωικά οικοδομήματα επαναχρησιμοποιήθηκαν. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν επίσης αρκετούς ορόφους, καθώς και μεγάλους λάκκους με υπολείμματα αγγείων και φούρνων σε σχήμα ρηχών λάκκων (διαμέτρου 2,00 - 2,40 μ.) γεμάτους τέφρα. Αυτό που παραγόταν σε αυτούς τους φούρνους είναι άγνωστο, αλλά στα σχετικά στρώματα δαπέδου βρέθηκαν μεγάλες ποσότητες οστών ζώων. Η Ύστερη Γεωμετρική ΙΙ περίοδος (περ. 735-700 π.Χ.) αντιπροσωπεύεται από μεγάλους λάκκους ή εναποθέσεις υπολειμμάτων.
Μόνο μία σημαντική εναπόθεση είναι γνωστή από την Πρώιμη Αρχαϊκή περίοδο: ένας μεγάλος λάκκος που περιείχε πολλά κεραμικά και μια αιχμή βέλους. Μετά από αυτό, ένα πηγάδι που μπορεί να χρονολογηθεί στην Ύστερη Αρχαϊκή περίοδο (525–480 π.Χ.) και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε στους Κλασικούς χρόνους (480–323 π.Χ.) βρισκόταν στο παλαιότερο Υστερομινωικό Ι δωμάτιο Ν. Ένα δεύτερο πηγάδι από την ελληνιστική περίοδο, σκαμμένο στο πάτωμα του Υστερομινωικού IIIB:1 δωματίου H, ήταν γεμάτο κυρίως με βαμμένα κεραμίδια. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους σκάφτηκε μια τάφρος μήκους 18 μ. στο νότιο τμήμα της ανασκαφικής περιοχής και γεμίστηκε με πέτρες διαφορετικού μεγέθους, πολλές απ’ αυτές δουλεμένες. Η λειτουργία της τάφρου παραμένει άγνωστη. Υπάρχουν επίσης σκορπισμένα ευρήματα από ολόκληρη τη Ρωμαϊκή περίοδο, κυρίως θραύσματα αμφορέων.
Εικ. 6: Τοίχοι από τις LM I, LM IIIA: 2, LM IIIB: 1, Βυζαντινές, Βενετσιάνικες και Τουρκικές περιόδους, που υποδεικνύουν την πολυπλοκότητα της αρχαιολογίας στον χώρο.
Μετά τους Ρωμαϊκούς χρόνους χτίστηκε μια Παλαιοχριστιανική βασιλική στο χώρο. Το οικοδόμημα είχε τρία κλίτη, και πιθανώς μια αψίδα στο ανατολικό άκρο. Τα δάπεδα ήταν διακοσμημένα με ψηφιδωτά όπως υποδηλώνουν θραύσματα που βρέθηκαν σε αρκετά τμήματα του κτηρίου. Είναι άγνωστο πότε καταστράφηκε η βασιλική, αλλά η επαναχρησιμοποίηση των θεμελίων για έναν μεταγενέστερο βενετσιάνικο καθεδρικό ναό υποδηλώνει ότι τμήματα διασώθηκαν μέχρι εκείνη την περίοδο. Εντοπίστηκαν τάφοι μέσα στην εκκλησία, σε έναν από τους οποίους είχαν θαφτεί πολλοί άνθρωποι, υποδηλώνοντας στους ανασκαφείς ότι επρόκειτο για θύματα επιδημίας. Κατά την Οθωμανική εποχή ο καθεδρικός ναός μετατράπηκε σε τζαμί. Άλλα ίχνη από την οθωμανική περίοδο περιλαμβάνουν και ένα τούρκικο καφενείο στη νότια περιοχή των ανασκαφών.
Κατά τη διάρκεια του Βʼ Παγκοσμίου Πολέμου, η περιοχή γύρω από την πλατεία της Αγίας Αικατερίνης βομβαρδίστηκε και τα κτήριά της καταστράφηκαν, συμπεριλαμβανομένων των καταλοίπων του βενετσιάνικου καθεδρικού ναού. Τα ερείπια ισοπεδώθηκαν και ο χώρος καλύφθηκε, επιτρέποντας στα αρχαιολογικά ευρήματα να παραμείνουν άθικτα μέχρι να ξεκινήσουν οι ανασκαφές.
Βιβλιογραφία
Andreadaki-Vlazaki, M, 2004. ‘Η Κυδωνία της δυτικής Κρήτης στα πρώιμα χρόνια του σιδήρου’ in Το Αιγάιο στην πρώιμη εποχή του Σίδηρου, eds. N. Stampilidis & A. Giannikouri, Athens 2004, 21–34.
Andreadaki-Vlazaki, M, 2009. ‘Haghia Aikaterini Square, Greek-Swedish Excavations’ in Khania (Kydonia). A tour to sites of Ancient memory, Khania, 32–43.
Andreadaki-Vlazaki, M, & E. Hallager 2007. ‘New and unpublished Linear A and Linear B inscriptions from Khania’, PoDIA 5, 7–22.
Andreadaki-Vlazaki, M, & E. Hallager 2014. ‘Excavations at the Agia Aikaterini Square, Kastelli, Khania 2005 and 2008’, PoDIA VII, 195–208.
Andreadaki-Vlazaki, M, & E. Hallager 2018. ‘Some unpublished Linear A documents from Khania’, Kadmos 57, 33–44.
Chania 1:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager 1997. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, vol I.1. Text. From the Geometric to the Modern Greek period (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:1:1), Stockholm.
Chania 1:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager 1997. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, vol I.2. Plates. From the Geometric to the Modern Greek period (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:1:2), Stockholm.
Chania 2:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2000. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, vol. II.1. Text. The Late Minoan IIIC settlement (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:2:1), Stockholm.
Chania 2:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2000. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, vol. II.2. Plates. The Late Minoan IIIC settlement (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:2:2), Stockholm.
Chania 3:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2003. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987 and 2001, vol. III.1. Text. The Late Minoan IIIB:2 settlement (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:3:1), Stockholm.
Chania 3:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2003. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987 and 2001, vol. III.2. Plates. The Late Minoan IIIB:2 settlement (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:3:2), Stockholm.
Chania 4:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2011. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987 and 2001, vol. IV.1. Text. The Late Minoan IIIB:1 and IIIA:2 settlements (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:4:1), Stockholm.
Chania 4:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2011. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987 and 2001, vol. IV.2. Plates. The Late Minoan IIIB:1 and IIIA:2 settlements (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:4:2), Stockholm.
Chania 5:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2016. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. V.1. Text. The Late Minoan IIIA:1 and II settlements (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:5:1), Stockholm.
Chania 5:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager 2016. The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. V.2. Plates. The Late Minoan IIIA:1 and II settlements (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:5:2), Stockholm.
Chania 6:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager (in preparation). The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. VI.1. Text. The Neopalatial settlement (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:6:1).
Chania 6:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager (in preparation). The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. VI.2. Plates. The Neopalatial settlement (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:6:2).
Chania 7:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager (in preparation). The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. VII.1. Text. The Pre- and Protopalatial settlements (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:7:1).
Chania 7:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager (in preparation). The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. VII.2. Plates. The Pre- and Protopalatial settlements (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:7:2).
Chania 8:1 = Hallager, E, & B.P. Hallager (in preparation). The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. VIII.1. Text. Supplementary excavations 2001, 2005 and 2008 (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:8:1).
Chania 8:2 = Hallager, E, & B.P. Hallager (in preparation). The Greek-Swedish Excavations at the Ag. Aikaterini Square, Kastelli, Khania 1970-1987, 2001, 2005 and 2008, vol. VIII.2. Plates. Supplementary excavations 2001, 2005 and 2008 (Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen, 4o, 47:8:2).
Hahn, M. 1988. ‘Parastasis amartolis gynaikas se khanata tis Anagennisis’, Kritiki Estia 2, 88–101.
Hahn, M. 1989. ‘Byzantine and Postbyzantine pottery from the Greek-Swedish excavations at Khania, Crete’, in Recherches sur la céramique byzantine (BCH, Suppl. 48), eds. V. Déroche & J.-M. Spieser, Paris, 227–232.
Hahn, M. 1990. ‘A group of 15th/16th cent. jugs from western Crete’, in Recent Danish research in classical archaeology. Tradition and renewal (ActaHyp, 3), eds. T. Fischer-Hansen, P. Guldager, J. Lund, M. Nielsen & A. Rathje, Copenhagen, 311–320.
Hahn, M. 1991. ‘Filterjugs and lampstands from the Turkish period at Khania’, in Acts of the 6th International Cretological Congress 1989, Khania, 77–82.
Hallager, B.P. 1977. ‘Mykensk import og mykensk indflydelse på Khania‑keramikken i LM III perioden i Khania’, appendix in Det senminoiske Kreta, E. Hallager, (Unpublished Licentiate thesis) Århus 1977, 235–237.
Hallager, B.P. 1983. ‘A new social class in Late Bronze Age Crete: foreign traders in Khania’, in Minoan Society. Proceedings of the Cambridge Colloquium 1981, eds O. Krzyszkowska & L. Nixon, Bristol, 111–120.
Hallager, B.P. 1985. ‘Crete and Italy in the Late Bronze Age III period’, AJA 89, 293–305.
Hallager, B.P. 1987. ‘Some LM IIIB:1 floor deposits at Khania, West Crete (summary)’, in Kolloquium zur Ägäischen Vorgeschichte, Mannheim 20.–22.2.1986 (Schriften des Deutschen Archäologen‑Verbandes, 9), Mannheim, 89.
Hallager, B.P. 1988. ‘Mycenaean pottery in the Late Minoan IIIA:1 Deposits in Khania’, in Problems in Greek Prehistory. Papers presented at the Centenary Conference of the British School at Athens, Manchester April 1986, eds. E.B. French & K.A. Wardle, Bristol, 173–183.
Hallager, B.P. 1990. ‘LM II and Khania’, in Proceedings of the 6th International Cretological Congress. Khania 1986, Khania, 77–84.
Hallager, B.P. 1994. ‘Myceaean pottery in Crete’, in Pottery as evidence for trade in the Aegean Bronze Age: 1939–1989. Conference sponsored by The Americal School of Classical Studies and The British School of Archaeology at Athens. December 2-3, 1989, eds. A.J.B. Wace & C.W. Blegen, Athens, 263–269.
Hallager, B.P. 1997. ‘The Late Minoan goblet, kylix and footed cup’, in Late Minoan III pottery. Chronology and terminology. Acts of a meeting held at the Danish Institute at Athens, August 12–14, 1994 (Monographs of the Danish Institute at Athens, 1), eds. E. Hallager & B.P. Hallager, Athens, 15–56.
Hallager, B.P. 1999. ‘A warrior and an unknown chariot type on a LM IIIB:2 krater in Khania’, in Polemos. Le contexte guerrier en Égée à l’age du Bronze (Aegaeum, 19), ed. R. Laffineur, Liège, 449–454.
Hallager, B.P. 2001. ‘The Rams in Cultic Contexts?’, Potnia. Deities and religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th international Aegean Conference Göteborg, Göteborg University, 12-15 April 2000 (Aegaeum, 22), eds. R. Laffineur & R. Hägg, Liège, 315–322.
Hallager, B.P. 2003. ‘Late Minoan IIIB:2 and Late Minoan IIIC pottery in Khania’, in LH IIIC chronology and synchronisms. Proceedings of the International workshop held at the Austrian Academy of Science at Vienna, May 7th and 9th, 2001, eds. S. Deger-Jalkotzy & M. Zavadil, Vienna, 105–116.
Hallager, B.P. 2005. ‘The synchronisms mainland – West Crete in the LMIIIA2–IIIB period’, in Ariadne’s threads. Connections between Crete and the Greek Mainland in Late Minoan III (LM IIIA2 to LM IIIC). Proceedings of the international workshop held at Athens, Scuola Archeologica Italiana, 5-6 April 2003 (Tripodes, 3), eds. A.L. DʼAgata, J.A. Moody & E. Williams, Athens, 277–292.
Hallager, B.P. 2009. ‘Domestic shrines in Late Minoan IIIA2–Late Minoan IIIC Crete: fact or fiction?’, in Archaeologies of cult essays on ritual and cult in Crete in honor of Geraldine C. Gesell (Hesperia, Suppl. 42), eds. A. L. D’Agata & A. Van de Moortel, Athens, 107–120.
Hallager, B.P. 2010. ‘The elusive Late IIIC and the ill-named Subminoan’, in Cretan offerings. Studies in honour of Peter Warren (BSA, Studies 18), ed. Olga Krzyszkowska London, 141–156.
Hallager, B.P. 2011. ‘Some light on LM III hand lamps’ in Proceedings of the 10th Cretological Congress (Chania, 1–8 October 2006). Vol A3, eds. Ε.G. Kapsomenos, Μ. Andreadaki-Vlazaki, Μ. Andrianakis & Ε. Papadopoulou, Chania, 71–80.
Hallager, B.P. & E. Hallager 1995, ‘The Knossian Bull – political propaganda in Neo-palatial Crete?’, in Politeia. Society and state in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 5th International Aegean Conference, University of Heidelberg, Archäologisches Institut 10-13 April 1994 (Aegaeum, 12), eds. R. Laffineur & W.-D. Niemeier, Liège, 547–556.
Hallager, B.P. & E. Hallager 2007. ‘Sealed clay stoppers from LH/LM III contexts’, in Stefanos Aristeios, Archälologische Forschungen zwischen Niel und Istros. Festschrift für Stefan Hiller zum 65. Geburstag, eds. F. Lang, C. Reinholdt & J. Weilhartner, Wien 2007, 143–148.
Hallager, B.P. & E. Hallager 2013. ‘A cylinder-shaped stand from Khania’ in Perspectives on ancient Greece. Papers in celebration of the 60th anniversary of the Swedish Institute at Athens, ed. Ann-Louise Schallin, Skrifter utgivna av svenska institutet i Athen, 8°, 22), Stockholm, 49– 59.
Hallager, E. 1972. ‘Fragments of Linear A tablets with new signs from Chania’, AAA 5, 508–510.
Hallager, E. 1973a. ‘Tablets and roundels from Khania with Linear A inscriptions’, Kadmos 12, 20–27.
Hallager, E. 1973b. ‘Minoan Kydonia. Excavations 1973’, AAA 6, 439–448.
Hallager, E. 1975. ‘Linear A and Linear B inscriptions from the excavations at Kastelli, Khania 1964–1972’, OpAth 11, 53–76.
Hallager, E. 1978. ‘Two Linear A tablets from the Greek‑Swedish excavations, Kastelli, Khania 1977’, SMEA 19, 35–47.
Hallager, E. 1980. ‘A new Linear A inscription from Khania’, Kadmos 19, 9–11.
Hallager, E. 1983. ‘The Greek‑Swedish excavations Kastelli, Khania 1980. The Linear B inscriptions’, AAA 16, 58–73.
Hallager, E. 1985. The Master Impression. A clay sealing from the Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Khania (SIMA, 69), Göteborg.
Hallager, E. 1986. ‘The Greek‑Swedish Excavations at Khania’, in Proceedings of the Fifth International Cretological Congress at Ag. Nikolaos 1981, ed. T. Detorakis, Heraklion, 139–154.
Hallager, E. 1987a. ‘The inscribed stirrup jars. Implications for Late Minoan IIIB Crete’, AJA 91, 171–190.
Hallager, E. 1987b. ‘The Late Minoan IIIA:2 and IIIB periods in Khania (a summary) ’, in Kolloquium zur Ägäischen Vorgeschichte, Mannheim 20.–22.2.1986 (Schriften des Deutschen Archäologen‑Verbandes, 9), Mannheim, 88.
Hallager, E. 1988. ‘Khania and Late Minoan III Crete’, Cretan Studies 1, 115–124.
Hallager, E. 1990a. ‘Upper floors in Late Minoan I houses’, in Lʼhabitat égéen prehistorique. Actes de la Table Ronde dʼAthènes, 23‑25 juin 1987 (BCH, Suppl. 29), Paris, 281–292.
Hallager, E. 1990b. ‘Roundels among sealings in Minoan administration: a comprehensive analyses of function’, in Aegean seals, sealings and administration (Aegeaum, 5), ed. T.G. Palaima, Bruxelles, 121–147.
Hallager, E. 1996. The Minoan roundel – and other sealed documents in the Neopalatial Linear A administration I-II (Aegaeum, 14), Liège 1996.
Hallager, E. 1995. ‘Linear B: the Cretan scribal tradition’, in Proceedings of the 7th international Cretological Congress. Vol. A1, Rethymnon 1995, 383–392.
Hallager, E. 1997. ‘Architecture of the LM II/III settlement in Khania’, in La Crète mycénienne. Actes de la Table Ronde internationale organisée par l’École francaise d’Athènes (Athènes, 25--28 mars 1991) (BCH, Suppl. 30), eds. J. Driessen & A. Farnoux, Paris, 176–185.
Hallager, E. 2000. ‘New evidence for seal use in the Pre- and Protopalatial periods’ in Minoisch-mykenische Glyptik, Stil, Ikonographie, Funktion (CMS, Beiheft, 6), ed. W. Müller, Berlin, 97–105.
Hallager, E. 2001a. ‘A waste deposit from a LBA-shrine in Khania (?)’ in Potnia. Deities and religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th international Aegean Conference Göteborg, Göteborg University, 12-15 April 2000 (Aegaeum, 22), R. Laffineur & R. Hägg, Liege, 175–80.
Hallager, E. 2001b. ‘Sealing without seals – an explanation’ (working paper, electronically published, Centre for Cultural Research, University of Aarhus: www.hum.au.dk/cfk/pages/publications/eh/sealing_without_seals.htm), 3–16
Hallager, E. 2005. ‘The uniformity of seal use and sealing practice during the LH/LM III period’, in Ariadne’s threads. Connections between Crete and the Greek Mainland in Late Minoan III (LM IIIA2 to LM IIIC). Proceedings of the international workshop held at Athens, Scuola Archeologica Italiana, 5-6 April 2003 (Tripodes, 3), eds. A.L. DʼAgata, J.A. Moody & E. Williams, Athens, 243–275.
Hallager, E. 2008. ‘Some unpublished Linear A inscriptions’, in Colloquium Romanum, Atte del XII colloquio internazional de micenologia (Pasiphae, 1), eds. A. Sacconi, M. Del Freo, L. Godart & M. Negri, Pisa & Rome, 359–360.
Hallager, E. 2010. ‘Development of sealing practices in the Neopalatial period’, in Die Bedeutung der minoischen und mykenischen Glyptik (CMS, Beiheft 8), ed. W. Müller, Mainz, 205–212.
Hallager E. & B.P. Hallager 2015.’When the saints go marching in’, in Ein Minoer im Exil. Festschrift zum 65. Geburstag von Wolf-Dietrich Niuemeier (Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie, 188), eds. I. Kaiser, O. Kouka & D. Panagiotopoulos, Bonn, 99–124.
Hallager E. & B. Pålsson 1975. ‘A further fragment of Linear A from the Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Khania’, AAA 8, 91–93.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1979. ‘The Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Chania 1976 and 1977’, AAA 11, 31–46.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1982. ‘The Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Khania (1978 and 1979)’, AAA 15, 21–30.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1983. ‘The Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Khania 1980’, AAA 16, 3–17.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1984. ‘The Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Khania 1982–1983’, AAA 17, 3–20.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1985. ‘The Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Khania 1984’, AAA 18, 9–28.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1987a. ‘A clay‑sealing from the Greek‑Swedish excavations at Khania’, in The function of the Minoan Palaces. Proceedings of the Fourth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 10–16 June, 1984 (Skrifter utgivna av Svenska institutet i Athen, 4o, 35) eds. R. Hägg & N. Marinatos, Stockholm, 117–120.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1987b. ‘The Greek‑Swedish excavations at Kastelli, Khania 1987’, AAA 20, 11–26.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1990. ‘The Greek-Swedish excavations in the Kanevaro Street, Khania 1989’, manuscript for Kritiki Estia 4.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1988a. ‘The Greek-Swedish excavations at Kastelli, Khania. I. The 1989 excavation’, AAA 21, 15–29.
Hallager, E. & Y. Tzedakis 1988b. ‘The Greek-Swedish excavations at Kastelli, Khania. II. The 1990 excavation’, AAA 21, 30–55.
Hallager, E, Y. Tzedakis & M. Andreadaki-Vlazaki 2014a. ‘The Greek-Swedish excavations at Kastelli, Khania 2001: a preliminary report’, PoDIA 7, 175–194.
Hallager, E, Y. Tzedakis & M. Andreadaki-Vlazaki 2014b. ‘The Greek-Swedish-Danish excavations at Kastelli, Khania 2010: a preliminary report’, PoDIA 7, 209–220.
Hallager, E. & M. Vlasakis 1976. ‘KH inscriptions 1976’, AAA 9, 213–219.
Hallager, E. & M. Vlasakis 1984. ‘Two new roundels with Linear A from Khania’, Kadmos 23, 1–10.
Hallager, E. & M. Vlasakis 1986. ‘New evidence of Linear A archives from Khania’, Kadmos 25 (1986), 108–118.
Hallager, E. & M. Vlasakis 2017a. ‘The Greek-Swedish-Danish excavations 2013. A short preliminary report’, PoDIA 8, 265–280.
Hallager, E. & M. Vlasakis 2017b. ‘The Greek-Swedish-Danish excavations 2014. A preliminary report’, PoDIA 8, 281–292.
Hallager, E., M Vlasakis & B.P. Hallager 1990. ‘The first Linear B tablet(s) from Khania (with an epigraphical appendix by E. Hallager)’, Kadmos 29, 24–34.
Hallager, E., M Vlasakis & B.P. Hallager 1992. ‘New Linear B tablets from Khania’, Kadmos 31, 61–87.
Hallager, E. M. Vlasakis & M Markoylakis 1991. ‘New and hitherto unpublished Linear A documents from Kastelli, Khania’, Kadmos 30, 34–41.
Hellström, P. & C.-G. Styrenius 1971. ’Excavations at Khania, June 1970’, AAA, 223–224.
Olivier, J.P. 1993. ’KN 115 = KH 115. Un même scribe à Knossos et à la Canée au MR IIIB: du soupçon à la certitude’, BCH 127, 19– 33.
Persson, P.O. 1993. ‘Ure in Chania auf Kreta’, in Tier und Museum (Museum Alexander Koenig - Bonn, 3) 121–123.
Pini, I. 1992. ‘Chania-Kastelli, Äkaterini-Platz’, in CMS 5, Suppl. 1A, Berlin, 106–107 & 119–154.
Rathje, A. & J. Lund 1992. ‘Danes overseas – a short history, in Recent Danish Research in Classical Archaeology. Tradition and Renewal (ActaHyp, 3), eds. T. Fischer-Hansen, P. Guldager, J. Lund, M. Nielsen & A. Rathje, Copenhagen, 41.
Styrenius, C.G. 1971. ‘Excavations at Chania 1969’, OpAth 10, 1–7.
Styrenius, C.G. & Y. Tzedakis 1970. ‘Chania: a new Minoan centre’, AAA 3, 100–102.
Tzedakis, Y. 1972. ‘Anaskaphi Kastelliou Khanion’, AAA 5, 387–390.
Tzedakis, Y. 1992. ‘Kastelli’, in Témoignages archéologiques et épigraphiques en Crète occidentale du Néolithiques au Minoen Récent IIIB, eds. Godart, L. & Y. Tzedakis, Rome, 27–37
Tzedakis, Y., E. Hallager, M. Andreanaki-Vlasaki 1989. ‘Proistorikes kai klasikes archaiotites. Poli Khanion’, Kritiki Estia 2, 275–277;.
Tzedakis, Y., E. Hallager, M. Andreanaki-Vlasaki 1991. ‘Proistorikes kai klasikes archaiotites. Poli Khanion’, Kritiki Estia 4, 199–202.
Vlasakis, M. 1980. ‘Oi anaskaphes sto lofo ʼKastelliʼ tis polis ton Khanion’, Xανιά, 59–63.
Vlasakis, M. 1983. ‘Khania (s.v.)’ in Megali Sovietiki Encyclopedia.
Vlasakis, M. 1991. ‘The Khania area, ca. 1200–700 B.C.’, in La transizione dal miceneo allʼalto arcaismo. Dal palazzo alla città, eds. D. Musti, A. Sacconi, L. Rocchi, L. Rocchetti, R. Scafa, L.M. Sportiello & M.E. Giannotta, Roma, 403–423.
Vlasakis, M. & E. Hallager 1995. ‘Evidence for Seal-use in Prepalatial Crete’, in Sceaux minoens et myceniens. Chronologie, Fonction et Interprétation (CMS, Beiheft 5), Berlin, 251–270.