Παράδεισος, Θράκη (1976)

Ο Παράδεισος βρίσκεται στη σημερινή περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης στη βόρεια Ελλάδα, σε μια επίπεδη κορυφή στη δυτική όχθη του ποταμού Νέστου. Σήμερα ο τόπος είναι γνωστός ως Κλισί Τεπέ (μια τουρκική απόδοση των ελληνικών λέξεων εκκλησία και λόφος) μετά την καταστροφή μιας βυζαντινής εκκλησίας στην κορυφή του. Ακριβώς στα βόρεια του λόφου, υψώνονται απότομα τα βουνά της Ροδόπης, ενώ στα νότια ο ποταμός έχει δημιουργήσει μια μεγάλη πεδιάδα, που εκτείνεται 30 χλμ. προς το Αιγαίο. Στο παρελθόν ο οικισμός πιθανότατα βρισκόταν πολύ πιο κοντά στην ακτογραμμή, η οποία έκτοτε έχει επεκταθεί. Η τοποθεσία είναι σαφώς μεγάλης στρατηγικής σημασίας, καθώς η Via Egnatia (Αρχαία Εγνατία Οδός) διέσχιζε τον ποταμό εδώ τουλάχιστον από την ελληνιστική εποχή, πιθανώς ακολουθώντας μια ακόμη παλαιότερη διαδρομή.

Εικ. 2: Ο ποταμός Νέστος, που ρέει ανατολικά του Παραδείσου.

Ανασκαφές

Ο τόπος ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1972 από τον R. Felsch, ο οποίος κατέγραψε επιφανειακά ευρήματα που αποδεικνύουν την παρουσία ανθρώπινης δραστηριότητας από τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο έως την Εποχή του Χαλκού. Τον Νοέμβριο του 1975, οι Σουηδοί αρχαιολόγοι Erik Holmberg και Pontus Hellström επισκέφθηκαν τον χώρο κατά τη διάρκεια έρευνας στη Θράκη, η οποία είχε ως στόχο την αύξηση του αριθμού των γνωστών προϊστορικών τοποθεσιών στην περιοχή. Συγκεκριμένα, ο Holmberg και ο Hellström ενδιαφέρθηκαν να ενισχύσουν τις γνώσεις για την Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Πίστευαν ότι ο Παράδεισος ήταν η πιο πολλά υποσχόμενη τοποθεσία για το σκοπό αυτό και πραγματοποιήθηκαν ανασκαφές στην περιοχή τον επόμενο χρόνο, την περίοδο μεταξύ Σεπτέμβρη και Οκτώβρη. Πέντε μικρές τάφροι ανοίχθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών εργασιών, αποκαλύπτοντας συνολική έκταση 27 m² και φέρνοντας στο φως περίπου 400 κιλά κεραμικής. Δύο από τις τάφρους ενώθηκαν αργότερα με την Τάφρο C, ενώ η Τάφρος D έκλεισε σχεδόν αμέσως καθώς έφτασε στο βράχο μετά από μόλις 15-30 εκ.

Εικ. 3: Ο λόφος του Παραδείσου.

Στρωματογραφία

Αν και ο Holmberg και ο Hellström ήθελαν να εξερευνήσουν την Εποχή του Χαλκού στην περιοχή, σύντομα έγινε σαφές ότι τα κατάλοιπα στον Παράδεισο, με επτά ξεχωριστά πολιτιστικά στρώματα βάθους 1,7 μ. συνολικά, χρονολογούνται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο. Μεταγενέστερη ραδιοχρονολόγηση με άνθρακα έδειξε επίσης ότι ο λόφος κατοικήθηκε κατά τη διάρκεια της 5^ης χιλιετίας π.Χ. Ωστόσο, οι ανασκαφείς πίστευαν ότι ο χώρος είχε κατοικηθεί τόσο πριν όσο και μετά από αυτήν την περίοδο με βάση το υλικό που βρέθηκε εκτός αρχαιολογικού πλαισίου.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της εργασίας πεδίου, η κύρια κατηγορία ευρημάτων σε όλα τα στρώματα ήταν η λεγόμενη κεραμική με γραφίτη. Το παλαιότερο στρώμα, το Στρώμα 7, στηριζόταν στο βραχώδες υπόστρωμα. Σε αυτό βρέθηκε ένα κομμάτι σοβά με αποτύπωμα κλαδιών, μαρτυρώντας έναν πρώιμο οικισμό καλυβών. Η κεραμική αποτελούνταν από περίπου ίσες ποσότητες κεραμικής με γραφίτη και κεραμικής με εντυπωσιακή ή εγχάρακτη διακόσμηση. Παρόμοιο υλικό βρέθηκε παραπάνω στα Στρώματα 6 και 5. Στο Στρώμα 4 η αναλογία κεραμικής με γραφίτη αυξήθηκε σε περίπου 60%. Ο σκληρός πυθμένας του στρώματος, με καμένο χώμα στην κορυφή, υποδηλώνει ότι μπορεί να ήταν ένα επίπεδο δάπεδο. Το Στρώμα 3 είχε ακόμη περισσότερα κεραμικά με γραφίτη (75%), με τα υπόλοιπα να είναι τύπου ‘’κόκκινου σε μαύρο’’. Ένα δάπεδο (no. 1) θα μπορούσε να αναγνωριστεί με σιγουριά στο στρώμα, με εστία στη νοτιοανατολική γωνία της Τάφρου B.

Πιο ψηλά, το υλικό στο Στρώμα 2 μοιάζει με αυτό στα Στρώματα 5-7, ενώ περιλαμβάνει επίσης πέντε ειδώλια, καθώς και πολλά θραύσματα λεπίδων και οστέινα αντικείμενα. Επιπλέον, εντοπίστηκαν δύο όροφοι (nos. 2 και 3). Στον όροφο no. 2 ανακαλύφθηκαν πολλά οστά ζώων και θραύσματα κεραμικών, συμπεριλαμβανομένων πολλών θρυμματισμένων από μια βαριά βάση μαγειρέματος, που υποδηλώνει την προετοιμασία φαγητού. Ειδικότερα, υπήρχαν υπολείμματα από καμένο πικρό βίκο, ένα αρχαίο όσπριο, καθώς και ξύλο πεύκου και βελανιδιάς. Κομμάτια από καμένο πηλό και σοβά μαρτυρούν την παρουσία καλυβών στην περιοχή. Ο όροφος no. 3 ήταν λιγότερο εμφανώς ευδιάκριτος, αλλά μικρά υπόγεια υποστυλώματα υποδηλώνουν ότι οι καλύβες εδώ είχαν υποδιαιρεθεί από ελαφριές κατασκευές. Στην κορυφή του Στρώματος 2, το ανώτερο έδαφος (Στρώμα 1), περιείχε μεικτό υλικό από τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο έως την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, συμπεριλαμβανομένων αρκετών ειδωλίων, λεπίδων και λαβών από διάφορα αγγεία.

Ευρήματα

Το υλικό μελετήθηκε λεπτομερώς μετά τις ανασκαφές, παρέχοντας πληροφορίες για τη ζωή στην περιοχή κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο. Η κεραμική ήταν σε μεγάλο βαθμό ομοιογενής σε όλα τα στρώματα. Αποτελούνταν κυρίως από διακοσμημένα κεραμικά, με τα πιο συχνά σχήματα να είναι μικρά και μεγάλα μπολ, δοχεία με λαβές και μεγάλα πιάτα. Παραλληλισμοί στο υλικό μπορούν να βρεθούν σε Νεότερους Νεολιθικούς χώρους στην πεδιάδα της Δράμας. Όσον αφορά τη διακόσμηση, μόνο τα κεραμικά με γραφίτη διατηρήθηκαν αρκετά καλά ώστε να αναδείξουν τυχόν σχέδια. Τα μοτίβα ήταν περιορισμένα, συμπεριλαμβανομένων γραμμών ή ομάδων γραμμών, μοτίβων σχήματος V και κλειστών ματιών (γενικά τριγωνικού σχήματος).

Στο πανιδικό υλικό κυριαρχούσαν υπολείμματα από την κατασκευή εργαλείων και φαγητού. Η ανάλυση των οστών έδειξε ότι οι κάτοικοι του τόπου ήταν αγρότες με εξημερωμένα πρόβατα, αίγες, χοίρους και βοοειδή, με περίπου το 50% των καταγεγραμμένων υπολειμμάτων να προέρχονται από πρόβατα ή/και αίγες. Κάποια άλλα ζώα έκαναν επίσης την εμφάνιση τους στο υλικό, όπως σκύλοι, ελάφια και κάπροι.

Τα ανακαλυφθέντα ειδώλια ήταν όλα από τα Νεότερα Νεολιθικά στρώματα. Τέσσερα από τα ειδώλια απεικόνιζαν ανθρώπους (τρία κεφάλια και ένα πόδι), τρία αντιπροσώπευαν ζώα. Άλλα τρία θραύσματα ειδωλίων δεν μπόρεσαν να αναγνωριστούν περαιτέρω. Τα ανθρώπινα πρόσωπα ποικίλλουν σε σχήμα: το ένα έχει κωνική κεφαλή, το άλλο επίπεδο κεφάλι και τρύπες στα αυτιά. Το κεφάλι του τρίτου είναι οβάλ. Το πόδι χωρίζεται σε δύο δάχτυλα, ή πιθανώς δύο πόδια το ένα δίπλα στο άλλο. Τα ζωικά ειδώλια απεικονίζουν ένα πλάσμα σαν αιλουροειδές, κάτι που μπορεί να είναι μια αρκούδα και ένα ενδεχόμενο σκυλί.

Τα οστέινα τεχνουργήματα περιλάμβαναν κουκουβάγιες, ξύστρες και σπάτουλες, όλα, με μία εξαίρεση, κατασκευασμένα από θηλαστικά κάτω άκρα. Πιθανώς τα περισσότερα από αυτά τα αντικείμενα χρησιμοποιήθηκαν για την επεξεργασία δερμάτων και υφασμάτων. Τα πέτρινα εργαλεία περιλάμβαναν κέλτες (ένα εργαλείο που μοιάζει με κεφαλή πέλεκυ) και λεπίδες, μεταξύ των οποίων ένα μαχαίρι μήκους 15 εκ. και τα πιθανά δόντια ενός δρεπανιού. Βρέθηκε επίσης ένας μικρός αριθμός αντικειμένων από χαλκό, δύο από τα οποία μπορούσαν να αναγνωριστούν ως βελόνες. Τέλος, ένα μόνο ίχνος όπλων ανακαλύφθηκε στην τοποθεσία, μια σφαίρα σφεντόνας από τερακότα. Αν και δεν βρέθηκε στα πλαίσια των στρωμάτων, οι ανασκαφείς υποστήριξαν ότι ανήκε στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο.

Βιβλιογραφία

Hellström, P. (ed.) 1987. Paradeisos. A Late Neolithic settlement in Aegean Thrace (Medelhavsmuseet Memoir 7), Stockholm.