Δενδρά, Αργολίδα (1926–1927, 1937, 1939, 1960, 1962–1963)

Το χωριό Δενδρά βρίσκεται περίπου 6 χλμ. ανατολικά της πόλης του Άργους στην Αργολίδα. Τα πρώτα οικιστικά κατάλοιπα στον χώρο είναι από την Αρχαιότερη Νεολιθική και Πρωτοελλαδική περίοδο με τη μορφή θεμελίων και διασκορπισμένων κεραμικών θραυσμάτων. Ωστόσο, ο χώρος είναι πιο σημαντικός αρχαιολογικά λόγω του νεκροταφείου της Εποχής του Χαλκού, ο οποίος αποτελείται από έναν θολωτό τάφο, τρεις τύμβους και 16 θαλαμωτούς τάφους. Σε γενικές γραμμές, είναι ένα από τα πλουσιότερα γνωστά Μυκηναϊκά νεκροταφεία. Σχετίζεται πιθανότατα με την ακρόπολη της Μιδέας, που βρίσκεται περίπου 1,5 χλμ. νοτιοανατολικά, αν και τα περισσότερα Μυκηναϊκά νεκροταφεία έχουν ανακαλυφθεί πιο κοντά στους οικισμούς τους από αυτό.

Ιστορικό ανασκαφών

Οι σουηδικές ανασκαφές στα Δενδρά ξεκίνησαν το 1926 όταν ο Axel W. Persson ανέσκαψε στην περιοχή έναν Μυκηναϊκό θολωτό τάφο (Ύστεροελλαδική ΙΙΙΑ περίοδος, γύρω στα 1450–1350 π.Χ.). Την ίδια χρονική περίοδο, ερευνήθηκαν αρκετοί σύγχρονοι Μυκηναϊκοί θαλαμωτοί τάφοι. Το 1927 ο Persson ερεύνησε τρεις από αυτούς, ενώ ο έφορος του τόπου Ν. Μπέρτος ανέσκαψε άλλους δύο. Το 1937 ανασκάφηκε ο θαλαμωτός no. 6 τάφος και το 1939 οι θαλαμωτοί nos. 7–11 τάφοι. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Paul Åström συνέχισε τις ανασκαφικές εργασίες στα Δενδρά, σε συνεργασία με τις τοπικές ελληνικές αρχαιολογικές αρχές, μετατρέποντας τις ανασκαφές σε ένα κοινό ελληνο-σουηδικό έργο. Το 1960 καθώς ερεύνησαν τον θαλαμωτό no. 12 τάφο, έκαναν την πιο σπουδαία ανακάλυψη: την πανοπλία των Δενδρών, η οποία εκτίθεται σήμερα στο Μουσείο Ναυπλίου.

Ευρήματα

Συνολικά 16 θαλαμωτοί τάφοι, τρεις τύμβοι και ένας θολωτός τάφος έχουν ερευνηθεί στα Δενδρά, αλλά όπως συμβαίνει συχνά, αρκετοί από αυτούς είχαν συληθεί προτού ανασκαφούν. Παρ’ όλα αυτά, τα ευρήματα ήταν πολύτιμα, οδηγώντας τον Persson στη θεωρία ότι πρόκειται για βασιλικό νεκροταφείο.

Οι τρεις τύμβοι στα Δενδρά κατασκευάστηκαν με πέτρινους περιβόλους και τα διασκορπισμένα κεραμικά που βρέθηκαν σε αυτούς, υποδηλώνουν ότι όλοι κατασκευάστηκαν κατά τη Μεσοελλαδική περίοδο (γύρω στα 2000-1550 π.Χ.). Καμένα βρέθηκαν ένα τμήμα του χώρου και η εστία λίγο έξω από τον Τύμβο A, γεγονός που υποδηλώνει δραστηριότητα όσον αφορά τον τύμβο. Σε κοντινή απόσταση, ένας τάφος (no. 1) βρέθηκε στο εσωτερικό του Τύμβου B, ο οποίος πιθανότατα δημιουργήθηκε κατά την ίδια περίοδο με τον τύμβο. Τρία άλογα θάφτηκαν σε αυτόν κατά την Υστεροελλαδική ΙΙΙ περίοδο (γύρω στα 1400-1050 π.Χ.). Άλλα δύο άλογα της ίδιας περιόδου βρέθηκαν στον Τύμβο C, καθώς και τέσσερις τάφοι (nos. 1, 2, 15, 16) που εντάσσονταν εντός του τύμβου κατά την Υστεροελλαδική III περίοδο. Είναι λοιπόν προφανές ότι το νεκροταφείο των Δενδρών χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Ο θολωτός τάφος που αρχικά επέστησε την προσοχή στον χώρο, χρονολογείται γύρω στα 1450–1350 π.Χ. και βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του νεκροταφείου. Αποτελείται από έναν κυκλικό θάλαμο (θόλος) με έναν διάδρομο (δρόμος) και μια είσοδο (στόμιον) που οδηγεί σε αυτόν. Ο δρόμος έχει μήκος 17,90 μ. και πλάτος 2,20-2,50 μ., κατασκευασμένος με ξερολιθιά, πάχους δύο ή τριών πετρών, σε ύψος έως 5 μ. Όταν ανασκάφηκε, η είσοδος ύψους 3,50 μ. μεταξύ του δρόμου και του θόλου ήταν σφραγισμένη με ξερολιθιά. Ο κυκλικός θάλαμος έχει πλάτος 7,30 μ. και ενώ δεν βρέθηκε ακέραιος, το αρχικό του ύψος μπορεί να υπολογιστεί σε περίπου 7 μ.

Εικ. 2: Η είσοδος από το εσωτερικό του θαλάμου του θολωτού τάφου.
Εικ. 3: Ο δρόμος του θολωτού τάφου.

Κτερίσματα, κεραμικά και ανθρώπινα οστά βρέθηκαν διάσπαρτα στον θόλο, στο στόμιο και στον δρόμο και τέσσερις ασύλητοι λάκκοι εντοπίστηκαν κάτω από το δάπεδο μέσα στον νεκρικό θάλαμο. Στον μεγαλύτερο από αυτούς βρέθηκαν τα οστά ενός άνδρα και μιας γυναίκας μαζί με κτερίσματα. Αυτά περιλάμβαναν χάλκινα όπλα, γυάλινα αντικείμενα από χαυλιόδοντες αγριόχοιρου, ένα ρυτό από αυγό στρουθοκαμήλου, έναν λίθινο λύχνο, χρυσά, ασημένια και χάλκινα σκεύη, σφραγιδόλιθους από ημιπολύτιμους λίθους, καθώς και διάφορα κοσμήματα από πολύτιμα υλικά. Μια γυναίκα είχε ταφεί σε έναν από τους άλλους λάκκους, επίσης με εντυπωσιακά κτερίσματα, όπως ένα περίαπτο από χρυσές χάντρες, ένα χρυσό δαχτυλίδι και κοσμήματα από φαγεντιανή, αλάβαστρο γυαλί και ελεφαντόδοντο. Λόγω της επιβλητικότητας του και των πλούσιων κτερισμάτων, έχει προταθεί ότι ο θόλος ανήκε σε τοπάρχη της γειτονικής Μιδέας. Μετά τη Μυκηναϊκή περίοδο, ο θόλος κατέρρευσε στις αρχές της Γεωμετρικής Περιόδου (γύρω στα 1050-700 π.Χ.). Μετά από αυτό, μια δεύτερη ταφή τοποθετήθηκε στο τείχος κατά τη διάρκεια του 9ου αιώνα π.Χ.

Οι θαλαμωτοί τάφοι απέδωσαν επίσης σημαντικές πληροφορίες. Ιδιαίτερα σημαντικά ευρήματα βρέθηκαν στον θαλαμωτό no. 12 τάφο, ο οποίος χρονολογείται γύρω στα τέλη του 15ου αιώνα π.Χ. Ο τάφος σχηματίστηκε από έναν ορθογώνιο θάλαμο με στρογγυλεμένες πλευρές. Αντί για τον συνηθισμένο δρόμο, ένας άξονας χρησιμοποιήθηκε για πρόσβαση στον θάλαμο. Δυστυχώς, ο τάφος συλήθηκε εν μέρει λίγο πριν από τις ανασκαφές, με αποτέλεσμα να μειωθούν μερικά από τα ευρήματα και η ταφή του ενός άνδρα να χάσει την αρχική της μορφή. Ωστόσο, τα ασύλητα τμήματα του τάφου περιείχαν σπουδαίες ανακαλύψεις. Η πιο σημαντική ήταν μια μοναδική χάλκινη πανοπλία, που εκτίθεται σήμερα στο μουσείο του Ναυπλίου. Εκτός από αυτό οι αρχαιολόγοι βρήκαν και άλλα αντικείμενα όπως όπλα και ασημένια κύπελλα.

Ο θαλαμωτός no. 16 τάφος παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον, διότι αποτελεί παράδειγμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ παλαιότερων και πιο πρόσφατων μνημείων στον τόπο. Όπως οι περισσότεροι θαλαμωτοί τάφοι, έτσι και ο no. 16 κατασκευάστηκε με ένα μακρύ κατηφορικό δρόμο που οδηγούσε σε μια μνημειακή πρόσοψη. Το σχήμα του θαλάμου ήταν ένα ακανόνιστο ορθογώνιο με δίρριχτη στέγη και επιχρισμένους τοίχους, οι οποίοι πλέον έχουν καταρρεύσει. Αρχικά η είσοδος του τάφου σφραγιζόταν με ξερολιθιά. Στον τάφο δεν εντοπίστηκαν ούτε αρχικές ούτε δεύτερες ταφές. Αντ ʼαυτού βρέθηκε ένας μικρός αριθμός αγγείων, καθώς και διάσπαρτα οστά, μαζί με ίχνη μεγάλης φωτιάς, που ίσως μαρτυρούν τελετουργικές δραστηριότητες. Το πιο σημαντικό είναι ότι όταν κατασκευάστηκε ο θαλαμωτός no. 16 τάφος, κατέστρεψε εν μέρει τον πολύ παλαιότερο Τύμβο C. Για να διορθωθεί αυτό, το πάνω μέρος της πρόσοψης του τάφου επενδύθηκε με επίπεδες πέτρες. Αυτό υποδηλώνει ότι παρόλο που οι παλαιότεροι τύμβοι υπέστησαν επανειλημμένες φθορές σε μεταγενέστερες περιόδους, δεν αγνοήθηκαν εντελώς.

Εικ. 4: Το εσωτερικό του θαλαμωτού no. 16 τάφου.

Είναι επίσης αξιοσημείωτες οι ταφές των Ύστερων Μυκηναϊκών αλόγων στα Δενδρά. Μεταξύ αυτών, τρεις σκελετοί ανασκάφηκαν στον Μεσοελλαδικό Τύμβο Β. Αυτά τα άλογα ήταν όλα αρσενικά, 14-17 ετών και είχαν τοποθετηθεί σε ρηχούς λάκκους ή απευθείας στο βράχο σε διαφορετικές θέσεις. Καμία αιτία θανάτου δεν μπορούσε να αποδειχθεί, αλλά θεωρείται πιθανό ότι τα ζώα θυσιάστηκαν. Λίγα μέτρα μακριά, εντοπίστηκαν τα σκελετικά κατάλοιπα άλλων τριών ή τεσσάρων αλόγων. Πιθανώς αυτό αντιπροσωπεύει μια δεύτερη ταφή μετά την αποσύνθεση των σωμάτων. Αυτή η ερμηνεία υποδηλώνει επαναλαμβανόμενες θυσίες αλόγων στα Δενδρά. Αυτό είναι σημαντικό λόγω του ότι αυτά τα πολύτιμα ζώα αποτελούσαν εντυπωσιακές θυσίες, γεγονός που υποδηλώνει την κοινωνική θέση του ιδιοκτήτη καθώς και την κοινωνική κατάσταση του ίδιου του τόπου.

Εικ. 5: Οι ταφές των αλόγων στον Τύμβο Β.

Βιβλιογραφία

Åström, P. 1967. ’Das Panzergrab von Dendra: Bauweise und Keramik’, AM 92, 54–67.

Åström, P. 1977. The Cuirass Tomb and other finds at Dendra I: the chamber tombs (SIMA 4), Göteborg.

Åström, P. 1983. The Cuirass Tomb and other finds at Dendra II: excavations in the cemeteries, the Lower Town and the Citadel (SIMA IV), Göteborg.

Hägg, R. 1962. ‘Research at Dendra 1961’, OpAth 4, 74–102.

Persson, A.W. 1931. The royal tombs at Dendra near Midea (Skrifter utgivna av Kungl. Humanistiska vetenskaps­samfundet i Lund, 15), Lund.

Persson, A.W. 1942. New tombs at Dendra near Midea (Skrifter utgivna av Kungl. Humanistiska vetenskaps­samfundet i Lund, 34), Lund.

Schallin, A.-L. 2006. ‘Identities and “precious” commodities at Midea and Dendra in the Mycenaean Argolid’, in Local and global perspectives on mobility in the eastern Mediterranean (Papers and monographs from the Norwegian institute at Athens, 5), ed. O.C. Aslaksen, 159–190, Athens.

Verdelis, N. 1967. ‘Neue Funde von Dendra’, AM 92, 1–54.

Wells, B. 1990. ‘Death at Dendra: on mortuary practices in a Mycenaean community’, in Celebrations of death and divinity in the Bronze Age Argolid. Proceedings of the Sixth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 11-13 June, 1988 (Skrifter utgivna av Svenska institutet i Athen, 4°, 40), ed. R. Hägg & G. C. Nordquist, 125-140, Stockholm.