Οι δεσμώτες του Φαλήρου: ένα τρισδιάστατο μοντέλο ενός ομαδικού τάφου που βρέθηκε κατά την ανασκαφή του νεκροταφείου στο Δέλτα Φαλήρου

Το εντυπωσιακό εύρημα μιας ομαδικής ταφής στο νεκροταφείο του Δέλτα Φαλήρου είναι πλέον διαθέσιμο ως τρισδιάστατο μοντέλο, το οποίο δημιουργήθηκε στα πλαίσια συνεργασίας μεταξύ της Εφορείας και του Σουηδικού Ινστιτούτου.

Εισαγωγή: Η αποκάλυψη

Στέλλα Χρυσουλάκη, Ιωάννης Παππάς

Το νεκροταφείο του Δέλτα Φαλήρου χωρικά οριοθετείται στις αμμώδεις αποθέσεις του κόλπου του Φαλήρου, το μεγαλύτερο τμήμα των οποίων δεν είναι ορατό σήμερα εξαιτίας των συνεχών επιχωματώσεων που ξεκίνησαν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και συνεχίζονται αδιάκοπα έως σήμερα. Οι ανασκαφές στο νεκροταφείο άρχισαν στα τέλη του 19^ουαιώνα,^[1] συνεχίστηκαν στις αρχές του 20^ου αιώνα^[2] και μετά από διακοπή 100 χρόνων, συνεχίστηκαν έως σήμερα.^[3] (Εικ.1) Πρόκειται για ένα εκτεταμένο χωρικά παράλιο νεκροταφείο, έξω από τα όρια και τα τείχη της πόλης των Αθηνών, αλλά πολύ κοντά στο  πρώτο της επίνειο.^[4] Βάσει των ανασκαφικών δεδομένων, η περίοδο χρήσης του τοποθετείται από τις τελευταίες δεκαετίες του 8^ου αι. π.Χ. και φθάνει χωρίς διακοπή στον 4^ο αι. π.Χ.^[5]

Εικ.1: Η θέση του νεκροταφείου, η πιθανή συνολική χωροθέτηση του και ο σύγχρονος κόλπος του Φαλήρου, λήψη από ΒΔ.^[6] ©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Έως σήμερα, έχουν αποκαλυφθεί συνολικά 2115 ταφές, εκ των οποίων οι 1960  ανασκάφηκαν στο πλαίσιο των εργασιών κατασκευής του Κέντρου Πολιτισμού ΙΣΝ (2012-2020) υπό την εποπτεία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων. (Εικ.2) Στο νεκροταφείο, η αποκαλυφθείσα έκταση του οποίου ξεπερνά τα 10 στρέμματα, συναντώνται όλα τα γνωστά είδη ενταφιασμών της περιόδου, όπως οι ενταφιασμοί σε μικρά ορύγματα στην άμμο, ταφές σε πήλινα αγγεία σε δεύτερη χρήση (εγχυτρισμοί), κιβωτιόσχημοι τάφοι κατασκευασμένοι με πλάκες από τοπικό ασβεστόλιθο, ταφικές πυρές, ταφές σε μικρές πήλινες λάρνακες και ταφές με επικάλυψη κεράμων ή τμημάτων αγγείων (κεραμοσκεπείς). Ανάμεσα στις ταφές των ανθρώπων συναντώνται ενταφιασμοί ζώων, κυρίως ιπποειδών που δεν όμως συνοδεύουν τους ιδιοκτήτες τους.

Εικ.2: Το ανατολικό τμήμα του νεκροταφείου (Τομέας της Εσπλανάδας) που αποκαλύφθηκε το 2016. ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Από τις ανασκαφές των αρχών του 20^ου αιώνα, είχαν ήδη αποκαλυφθεί κατάλοιπα ομαδικών ταφών ανθρώπων που είχαν εκτελεστεί με αποτυμπανισμό.^[7] Οι πρόσφατες ανασκαφές αποκάλυψαν σε διάφορα σημεία του νεκροταφείου έναν σημαντικό αριθμό ανάλογων ομαδικών ή μεμονωμένων ταφών βιαιοθάνατων που παρουσιάζουν διαφορές τόσο μεταξύ τους όσο και με εκείνες των πρώτων ανασκαφών.(Εικ.3)

Εικ.3: Τμήματα ομαδικών ταφών από τον ΒΔ Τομέα και τον Τομέα της Εσπλανάδας. ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Η σωστική ανασκαφή στην περιοχή της σημερινής Εσπλανάδας, κατά το πρώτο τρίμηνο του 2016, σε μία έκταση περίπου 2000 τ.μ. (Εικ.4), απέδωσε μεγάλο αριθμό ταφών σε πυκνή διάταξη. Στο νοτιοδυτικό της τμήμα εντοπίστηκε η ομαδική ταφή των 79 δεσμωτών, διαρθρωμένη σε τρία ορύγματα (Εικ.5). Στο ανατολικότερο εκ των τριών ορυγμάτων βρέθηκαν 39 άτομα ενταφιασμένα σε σειρά, δεμένα μεταξύ τους ανά ομάδες, με σιδηρούς κλοιούς στους καρπούς (Εικ.6). Στο νότιο άκρο του ορύγματος αποκαλύφθηκαν επιπλέον 7 άτομα, τα οποία εναποτέθηκαν δεμένα πισθάγκωνα(Εικ.7). Η στάση του σώματος τους διέφερε από τους 39, αφού βρέθηκαν σε πλάγια στάση με τα κάτω άκρα τους λυγισμένα σε ορθή γωνία. Στα κάτω άκρα δύο εκ των 46 συνολικά ενταφιασμένων του πρώτου ορύγματος, βρέθηκαν δύο οινοχόες που η περίοδος κατασκευής χρονολογείται στον 7^ο αι. π.Χ.^[8] .

Εικ.4: Η περιοχή ανασκαφής του Τομέα της Εσπλανάδας, λήψη από Β. ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Εικ.5: Η ομαδική ταφή των 79 δεσμωτών (2016). ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Εικ.6: Οι 39 εν σειρά δεσμώτες του 1ου ορύγματος. ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Εικ.7: Οι 7 στο νοτιοανατολικό τμήμα του 1ου ορύγματος, λήψη από NA. ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Το δεύτερο όρυγμα εντοπίστηκε αμέσως ανατολικά του πρώτου. Εκεί βρέθηκαν δεμένα πισθάγκωνα 16 άτομα (Εικ.8). Σε δύο από αυτά βρέθηκε μεταλλικό δακτυλίδι στο τέταρτο δάκτυλο του αριστερού τους χεριού.  Το τρίτο, πρόχειρα διαμορφωμένο, όρυγμα συμπεριελάμβανε 16 άτομα, δεμένα μεταξύ τους με σιδηρούς κλοιούς στους καρπούς (Εικ.9). Σε έναν εξ αυτών βρέθηκε ένα σιδερένιο μαχαίρι σχεδόν εφαπτόμενο και κατά μήκος της αριστερής του κνήμης, ενώ αντίθετα σε έναν άλλον βρέθηκε μία αιχμή βέλους στον θώρακα. Σε αντίθεση με τους ενταφιασμένους των άλλων δύο ορυγμάτων,  οι 16 του τρίτου ορύγματος πιθανώς να εκτελέστηκαν επιτόπου, αφού είναι πεσμένοι εν σειρά ο ένας πάνω στον άλλον. Επιπρόσθετα, στο υψηλότερο σημείο του τρίτου αυτού ορύγματος βρέθηκε πλάκα από ασβεστολιθικό πέτρωμα σπασμένη σε δύο κομμάτια. Κρίνοντας από τη θέση της θα μπορούσε να είχε τοποθετηθεί εν είδη σήματος της αποκλίνουσας αυτής ταφής.

Εικ.8: Το δεύτερο όρυγμα, λήψη από Β. ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Εικ.9: Οι 16 δεσμώτες του 3ου ορύγματος, λήψη από ΒΔ. ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

Το πολυπληθές της ταφής, η ταφονομική της εικόνα, η άριστη διατήρηση των σκελετών και οι ενδείξεις χρονολόγησης της στον 7^ο αιώνα π.Χ.,, οδήγησαν σε μία πρώτη ταύτιση του επεισοδίου με ιστορικά συμβάντα που παραδίδονται από τις αρχαίες πηγές.^[9]  Η πρώτη αυτή ανάγνωση προκάλεσε το ενδιαφέρον τόσο του επιστημονικού κόσμου όσο και του διεθνούς κοινού και οδήγησε στην Υπουργική Απόφαση της προσωρινής κατά χώρα διατήρησης του ευρήματος, δεδομένου ότι το τμήμα αυτό του νεκροταφείου δεν οριζόταν μόνο ως αρχαιολογικός χώρος αλλά και ενδεχομένως ως ιστορικός τόπος. Από την πλευρά τους οι ανασκαφείς, έχοντας την πολύχρονη εμπειρία της αποκάλυψης του συγκεκριμένου νεκροταφείου και αντιλαμβανόμενοι το ευαίσθητο του ευρήματος προέβησαν σε ενέργειες άμεσης  διεπιστημονικής τεκμηρίωσης του, όσο αυτό διατηρούσε το σύνολο των πληροφοριών αναλλοίωτο και προτού επηρεαστεί από τις νέες περιβαλλοντικές συνθήκες, στις οποίες βρέθηκε πλέον εκτεθειμένο.

Η Εφορεία μπροστά στην πρόκληση ενός τόσο σημαντικού ευρήματος, αναζήτησε σύγχρονες και ακριβείς μεθόδους αποτύπωσης και βιοαρχαιολογικής τεκμηρίωσης  στην συνεργασία της με τη Σουηδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Εικ.10). Η συνεργασία με την ομάδα των ερευνητών του Σουηδικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου (SIA) αποδείχθηκε καίρια και καθοριστική, αφού μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κατάφερε να ολοκληρώσει την επιτόπια προκαταρκτική βιοαρχαιολογική μελέτη των 79 δεσμωτών, τα αποτελέσματα της οποίας έχουν ήδη δημοσιευθεί.^[10] Παράλληλα πραγματοποιήθηκαν αναλύσεις ραδιάνθρακα (C14) σε επιλεγμένες ταφές, προλαβαίνοντας τον χρόνο, αφού πλέον η συνεχής έκθεση του οστεολογικού υλικού από το 2016 στις νέες περιβαλλοντικές συνθήκες αλλοίωσε αναπόφευκτα την εικόνα του ευρήματος. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων αναμένεται να δημοσιευθούν. Παράλληλα, η ερευνητική ομάδα αποτύπωσε σχεδιαστικά σε τρισδιάστατη μορφή το σύνολο των 79 δεσμωτών, προσφέροντας ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο στη συνολική μελέτη τους αλλά και διασώζοντας τα δεδομένα σε εκείνη τη μοναδική περίοδο που θα μπορούσαν να είχαν συλλεγεί.^[11]

Fig.10: During the works of the SIA (7/2016). ^©Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων.

______

^[1] Proceedings of the Councils of the Archaeological Society 25 May. 8 & 15 June 1863. Meetings of the Members of the Archaeological Society, held on the 10th and the 17th of November 1863, PAE 1864.

^[2] Kourouniotis 1911, 246-50; Pelekidis 1916, 13-64.

^[3] Chryssoulaki 2018, 89-92; 2019, 103-14; 2020, 132-141; Alexandropoulou 2018, 1-8; 2019, 261-286; Ingvarsson & Bäckström 2019, 7-158; Prevedorou & Buikstra 2019, 60-67.

^[4] Chryssoulaki 2019, 105.

^[5] Ibid, 105.

^[6] We would like to thank Giannis Asvestas and Konstantina Deli for the editing of the photographs and the drawings.

^[7] Peekidis 1916, 45-64; Keramopoullos 1923. Apotympanismos was a capital punishment, similar to the Roman crucifixion.

^[8] Ingvarsson& Bäckström 2019, 11.

^[9] Herodotus V.71.1-2; Thucydides 1.126.1 – 1.127.3.

^[10] The results are published in Ingvarsson & Bäckström 2019, 7-153.

^[11] Sincere thanks to the Directors of the Swedish Institute at Athens, Arto Penttinen & Jenny Wallensten, for the long and exceptional cooperation with the Ephorate of Antiquities of Piraeus and Islands.

______

Βιβλιογραφία

Alexandropoulou, A. 2018. ‘Ein protoattisches fragment aus Phaleron’, in Festschrift für Heide Froning. Studies in Honour of Heide Froning, eds. T. Korkut &B. Özen-kleine, Istanbul., 1-8.

Alexandropoulou, A. 2019. ‘Die kindergrabäber in Phaleron’, in Griechische Nekropolen. Neue Forschungen und Funde (Beiträge zur Archäologie Griechelands, 5), eds. H. Frielinghaus, J. Stroszeck § P. Valavanis, Möhnesee, 261–86.

Chryssoulaki, S. 2018. ‘Δέλτα Φαλήρου. Νεκρόπολη Φαλήρου’, AD 68 (B1), 89–92.

Chryssoulaki, S. 2019. ‘The Excavations at Phaleron Cemetery 2012-2017: An introduction’, in Rethinking Athens before the Persian wars. Proceedings of the international workshop at the Ludwig-Maximilians-Universität München (Munich, 23rd-24th February 2017) (Münchner Studien zur Alten Welt, 17), München, 103–14.

Chryssoulaki, S. 2020. ‘Ομαδικό πορτρέτο με ένα νεκρό’, The Art of Crime 8, 132–41.

Invgarsson, A. & Y. Bäckström 2019. ‘Bioarchaeological field analysis of human remains from the mass graves at Phaleron, Greece. With an introduction by Stella Chryssoulaki and an appendix by Anna Linderholm, Anna Kjellström, Vendela Kempe Lagerholm, and Maja Krzewińska’, OpAthRom 12, 7–158.

Keramopoullos, Α.D. 1923. Ο Αποτυμπανισμός. Συμβολή αρχαιολογική εις την ιστορίαν του ποινικού δικαίου και την λαογραφία (Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 22), Athens..

Koumaris, Ι. 1915. Κρανιολογικαί παρατηρήσεις επί των εν κοινώ τάφω κλοιοφόρων σκελετών του Παλαιού Φαλήρου, Athens.

Kourouniotis, Κ. 1911. ‘Εξ Αττικής. Ανασκαφαί Παλαιού Φαλήρου’, AEphem 50, 246-251.

Pelekidis, Ε. 1916. ‘Ανασκαφή Φαλήρου’, AD 2, 13–64.

Prevedorou, E.-A. & J.-E. Buikstra 2019. ‘Bioarchaeological practice and the curation of human skeletal remains in a Greek context: The Phaleron Cemetery’, Advances in Archaeological Practice 7, 60–7.

______

Τρισδιάστατη Τεκμηρίωση

Stefan Lindgren, Πανεπιστήμιο Λουντ (μετάφραση Αριάδνη Φιορέτου)

Η τρισδιάστατη τεκμηρίωση είναι ένας γενικός όρος που περιλαμβάνει τη διαδικασία ανάλυσης φυσικών αντικειμένων ή περιοχών μέσω της συγκέντρωσης δεδομένων σχετικά με το σχήμα και το χρώμα τους με σκοπό τη δημιουργία τρισδιάστατων μοντέλων των αντικειμένων ή των περιοχών. Υπάρχει μια σειρά από τεχνικές για την επίτευξη της τρισδιάστατης τεκμηρίωσης και οι δύο μέθοδοι με την πιο ευρεία χρήση στην αρχαιολογία είναι η τρισδιάστατη σάρωση και η φωτογραμμετρία, οι οποίες συχνά συνδυάζονται.

Ο τρισδιάστατος σαρωτής εκπέμπει ένα είδος σήματος που προσπίπτει στο αντικείμενο. Το σήμα επιστρέφει και καταχωρίζεται από τον τρισδιάστατο σαρωτή και με τη βοήθεια αυτής της πληροφορίας δημιουργούνται σημεία μέτρησης που αποδίδονται με μια τρισδιάστατη συντεταγμένη στον σαρωμένο όγκο. Οι περισσότεροι σύγχρονοι σαρωτές είναι σε θέση να συλλέγουν πολλά εκατομμύρια σημεία μέτρησης ανά λεπτό. Παρέχουν μια πολύ υψηλή πυκνότητα σημείων μέτρησης στην επιφάνεια του αντικειμένου, με τη βοήθεια των οποίων είναι δυνατή η δημιουργία μιας ψηφιακής εικόνας ως μιας καλής αναπαράστασης του πραγματικού αντικειμένου. Στις περιπτώσεις που ο σαρωτής παρέχει επιπλέον την πληροφορία του χρώματος, τότε το κάθε σημείο μέτρησης συνοδεύεται και από την πληροφόρηση του χρώματος που εντοπίστηκε στο συγκεκριμένο σημείο.

Ένας τρισδιάστατος σαρωτής μπορεί να συλλέξει σημεία μέτρησης μόνο από την επιφάνεια του αντικειμένου που βρίσκεται απέναντί του. Προκειμένου να τεκμηριωθεί ολόκληρο το αντικείμενο, είναι απαραίτητο να μετακινεί κάνεις τον σαρωτή προκειμένου να συλλέξει σημεία μέτρησης από πολλές διαφορετικές γωνίες. Κατά την επεξεργασία αυτών των δεδομένων οι διάφορες μετρήσεις συσχετίζονται προκειμένου να δοθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα του αντικειμένου.

Η φωτογραμμετρία είναι μια άλλη τεχνική τρισδιάστατης τεκμηρίωσης που χρησιμοποιεί αποκλειστικά φωτογραφίες για τη δημιουργία των τρισδιάστατων μοντέλων. Τα τελευταία χρόνια, υπήρξε ραγδαία εξέλιξη στον τομέα των προγραμμάτων ψηφιοποίησης που δίνει τη δυνατότητα να κατασκευάσει κάνεις τρισδιάστατα μοντέλα αντικειμένων για τα οποία έχει γίνει απλή φωτογράφιση. Βασική προϋπόθεση είναι να έχει ληφθεί ένας μεγάλος αριθμός φωτογραφιών του αντικειμένου από πολλές γωνίες και θέσεις. Επιπλέον, είναι απαραίτητο οι διαδοχικές φωτογραφίες να έχουν μεγάλη επιφάνεια επικάλυψης η μία με την άλλη.

Τα προγράμματα ξεκινούν και συγκρίνουν τις φωτογραφίες εντοπίζοντας κοινές λεπτομέρειες στις διάφορες εικόνες. Με τη βοήθεια της πληροφορίας αυτής, σε συνδυασμό με τις πληροφορίες της φωτογραφικής μηχανής, του φακού και των ρυθμίσεων της μηχανής όταν πραγματοποιήθηκαν οι αντίστοιχες φωτογραφικές λήψεις, είναι δυνατόν να υπολογιστεί από ποια θέση έγινε η λήψη της κάθε φωτογραφίας. Έχοντας αυτό ως δεδομένο εκκίνησης υπολογίζονται τα σημεία μέτρησης της επιφάνειας του αντικειμένου και από αυτό δημιουργείται στη συνέχεια το τρισδιάστατο μοντέλο. 

Το μεγάλο πλεονέκτημα της φωτογραμμετρίας είναι ότι, εκτός του ότι είναι πολύ πιο φθηνή τεχνική από την τρισδιάστατη σάρωση, επιπλέον οι πληροφορίες για το χρώμα του αντικειμένου κατά κανόνα είναι πολύ καλές. Φυσικά τα χρώματα εξαρτώνται από τις συνθήκες φωτισμού κατά τη λήψη της φωτογραφίας, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις αποδίδονται πιο σωστά σε σχέση με την τρισδιάστατη σάρωση. 

Το πλεονέκτημα της τρισδιάστατης σάρωσης είναι ότι το σχήμα του αντικειμένου αναπαρίσταται καλύτερα από ό,τι με τη φωτογραμμετρία. Για τον λόγο αυτό είναι προτιμότερο να συνδυάζεται η τρισδιάστατη σάρωση και η φωτογράφιση των αντικειμένων για την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος, ήτοι συνδυάζοντας τα γεωμετρικά στοιχεία από τις σαρώσεις και τα χρώματα από τις φωτογραφίες. 

Αυτή ακριβώς η συνδυαστική τεχνική ακολουθήθηκε στην τρισδιάστατη τεκμηρίωση των ομαδικών ταφών στο Φάληρο. Η τρισδιάστατη σάρωση πραγματοποιήθηκε με έναν σαρωτή μετατόπισης φάσης που εκπέμπει έναν παλμό λέιζερ υπέρυθρων ακτίνων που προσπίπτει στο αντικείμενο, ανακλάται και επιστρέφει στον σαρωτή. Ο σαρωτής συγκρίνει τη μετατόπιση φάσης της ακτίνας του λέιζερ μεταξύ του εισερχόμενου και εξερχόμενου παλμού και στη συνέχεια υπολογίζει την απόσταση από το σημείο μέτρησης. Συγκεντρώθηκαν λίγο περισσότερα από 700 εκατομμύρια σημεία μέτρησης από πάνω από 50 θέσεις σάρωσης. Προκειμένου να συλλεχθεί καλή πληροφόρηση χρωμάτων για τα τρισδιάστατα μοντέλα έγιναν πάνω από 2.500 φωτογραφικές λήψεις.