Αρχαία Πέργαμος, Μακεδονία (2024 – εν εξελίξει)

Η αρχαία Πέργαμος βρίσκεται στην Πιερία κοιλάδα, δίπλα στη σημερινή Μουσθένη, στις νότιες υπώρειες του όρους Παγγαίο. Η θέση απλώνεται πάνω σε έναν χαμηλό λόφο, γνωστό στην περιοχή με το όνομα Κουλές ή Αλωνάκι, και περιβάλλεται από οχυρωματικά τείχη που χρονολογούνται στην αρχαϊκή και την ύστερη ρωμαϊκή εποχή. Σε ορισμένα σημεία, τα τείχη αυτά σώζονται σε ύψος σχεδόν τεσσάρων μέτρων. Η αρχαϊκή και η ύστερη ρωμαϊκή περίοδος αντιπροσωπεύουν πιθανότατα δύο από τις κύριες φάσεις της θέσης, αλλά οι προκαταρκτικές μελέτες υποδεικνύουν ανθρώπινη δραστηριότητα στον λόφο ήδη από τη νεολιθική εποχή και μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους. Η διαχρονική κατοίκηση του χώρου μπορεί, εν μέρει τουλάχιστον, να αποδοθεί στην προνομιακή του θέση στην περιοχή, η οποία πρόσφερε στους κατοίκους της πρόσβαση στους πλούσιους φυσικούς πόρους της περιοχής. Η κοιλάδα είναι καλά αρδευόμενη χάρη στον ποταμό Μαρμαρά που, μαζί με το εξαιρετικό έδαφος, προσφέρει ιδανικές συνθήκες για τη γεωργία. Επιπλέον, το Παγγαίο είναι ευρέως γνωστό για τα μεταλλεία του, κυρίως χρυσού και αργύρου, τα οποία γνώριζε και χρησιμοποιούσε ο πληθυσμός της περιοχής ήδη από τη νεολιθική εποχή. Δεδομένου ότι η Πέργαμος αναφέρεται μόνο μία φορά στις αρχαίες γραπτές πηγές (Ηρόδοτος 7.112), όλες σχεδόν οι γνώσεις μας για τον χώρο βασίζονται στο διαθέσιμο αρχαιολογικό υλικό.

Εικ. 2: Πανοραμική θέα της Πιερίας κοιλάδας από την Πέργαμο.

Αρχαιολογική έρευνα πεδίου

Παρόλο που τα ορατά κατάλοιπα στον λόφο Κουλές/Αλωνάκι είχαν ήδη από το 1892 ταυτιστεί με την αρχαία Πέργαμο από τον Ιωάννη Αφθονίδη, ο χώρος παρέμεινε ανεξερεύνητος από τους αρχαιολόγους για πάρα πολλά χρόνια. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ο Γιάννης Πίκουλας επισκέφθηκε τον χώρο και σχολίασε τις ισχυρές οχυρώσεις, καθώς και την επιφανειακή κεραμική που εντόπισε από την ύστερη εποχή του χαλκού, την κλασική και την ελληνιστική περίοδο, και σε μικρότερο βαθμό τη ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή. Περί τα 15 χρόνια αργότερα, ο Keven Ouellet επισκέφτηκε τη θέση και έκανε κάποιες προκαταρκτικές παρατηρήσεις για τον οχυρωματικό περίβολο, επισημαίνοντας ότι τα αρχαϊκά τείχη είναι κατασκευασμένα με μια τεχνική που συνδέεται με τα νησιά των Κυκλάδων και τις ελληνικές αποικίες στη βόρεια Ελλάδα.

Το 2024 ξεκίνησε ένα πενταετές ερευνητικό πρόγραμμα συνεργασίας (Ancient Pergamos Project, APP) μεταξύ της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καβάλας, με εκπρόσωπο την Προϊσταμένη της Εφορείας Σταυρούλα Δαδάκη, και του Σουηδικού Ινστιτούτου Αθηνών, εκπροσωπούμενου από τον Δρ. Patrik Klingborg (Πανεπιστήμιο της Ουψάλα) και τη Δρ. Γεωργία Γαλάνη (Σουηδικό Ινστιτούτο Αθηνών). Το έργο στοχεύει στη διερεύνηση αυτής της σημαντικής θέσης με στόχο να διευκρινιστούν οι διάφορες χρονολογικές της φάσεις, να κατανοηθεί καλύτερα ο ρόλος της στην ευρύτερη περιοχή, καθώς και να γίνει γνωστή και διαθέσιμη η ιστορία της τόσο στην ακαδημαϊκή κοινότητα όσο και στους σημερινούς κατοίκους της περιοχής. Κατά την πρώτη περίοδο εργασιών, ο οχυρωματικός περίβολος της Περγάμου μετρήθηκε και τεκμηριώθηκε, πραγματοποιήθηκε περιορισμένη επιφανειακή έρευνα πεδίου, και διενεργήθηκαν ανασκαφές στο εσωτερικό του νότιου σκέλους των τειχών.

Εικ. 3: Η οχύρωση της Περγάμου.

Ιστορική αναδρομή

Τα πρώτα ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας στην Πέργαμο και τη γύρω περιοχή ανάγονται στην ύστερη νεολιθική εποχή (περ. 3η χιλιετία π.Χ.) βάσει ευρημάτων κεραμικής στη θέση, καθώς και της εύρεσης ενός οικισμού νεολιθικής εποχής που βρίσκεται περί το 1 χιλιόμετρο νοτίως της Περγάμου, στην περιοχή της σημερινής εκκλησίας της Αγ. Παρασκευής. Έχουν, επίσης, βρεθεί πολλά και σημαντικά στοιχεία από την ύστερη εποχή του χαλκού (1500–1000 π.Χ.), και φαίνεται πιθανό ότι η θέση κατοικήθηκε πιο συστηματικά από αυτήν την περίοδο.

Ωστόσο, οι πρώτες σίγουρες ενδείξεις ότι η Πέργαμος ήταν μία κατοικημένη θέση με χτιστές υποδομές προέρχονται από την ύστερη αρχαϊκή περίοδο, όταν κατασκευάστηκε η μεγάλη οχύρωση. Τα τείχη μπορούν να χρονολογηθούν από τη χαρακτηριστική τεχνική κατασκευής τους («ladder-pattern» ή «stack-work»), όπου η εξωτερική όψη αποτελείται από λεπτές στοιβαγμένες πλάκες που συγκρατούνται από μεγάλους ακανόνιστους λιθόπλινθους. Τη χρονολόγηση αυτή ενισχύει η αναφορά του Ηροδότου (7.112) στη θέση, στο πλαίσιο της πορείας του Πέρση βασιλιά Ξέρξη προς τη νότια Ελλάδα το 480 π.Χ.: «παραμειψάμενος δὲ ὁ Ξέρξης τὴν εἰρημένην, δεύτερα τούτων παραμείβετο τείχεα τὰ Πιέρων, τῶν ἐνὶ Φάγρης ἐστὶ οὔνομα καὶ ἑτέρῳ Πέργαμος. ταύτῃ μὲν δὴ παρ᾽ αὐτὰ τὰ τείχεα τὴν ὁδὸν ἐποιέετο, ἐκ δεξιῆς χειρὸς τὸ Πάγγαιον ὄρος ἀπέργων, ἐὸν μέγα τε καὶ ὑψηλόν, ἐν τῷ χρύσεά τε καὶ ἀργύρεα ἔνι μέταλλα, τὰ νέμονται Πίερές τε καὶ Ὀδόμαντοι καὶ μάλιστα Σάτραι». Εκτός από το χρονολογικό terminus ante quem για τα τείχη (480 π.Χ.), το σχετικό απόσπασμα του Ηροδότου προσφέρει δύο επιπλέον σημαντικά στοιχεία για την ιστορία της θέσης. Αφενός, φαίνεται ότι ο κεντρικός δρόμος της περιοχής διέτρεχε κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους την κοιλάδα κάτω από τα τείχη της Περγάμου, και αυτό σημαίνει ότι η Πέργαμος κατείχε στρατηγική θέση στο ευρύτερο οδικό δίκτυο αυτής της περιόδου. Δεύτερον, ο Ηρόδοτος θεωρούσε τη θέση τόσο σημαντική που άξιζε να την αναφέρει στους αναγνώστες του από τον ευρύτερο ελληνικό κόσμο.

Εικ. 4: Τμήμα των υστεροαρχαϊκών τειχών της Περγάμου.

Γνωρίζουμε πολύ λιγότερα για την ιστορία της Περγάμου μετά την αρχαϊκή εποχή.  Οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν ότι ακολούθησε μια ταραγμένη περίοδος στην περιοχή, όταν οι ελληνικές πόλεις-κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Αθήνας, και αμέσως μετά και η Μακεδονία, ανταγωνίζονταν για την πρόσβαση στους φυσικούς πόρους του Παγγαίου. Από τον 2^ο αιώνα π.Χ., η Ρώμη απέκτησε έντονη παρουσία στην περιοχή, ιδίως αφότου η βόρεια Ελλάδα μετατράπηκε στην πρώτη ρωμαϊκή επαρχία στην ανατολική Μεσόγειο (148/146 π.Χ.). Τα επιφανειακά ευρήματα στην Πέργαμο ενισχύουν την άποψη ότι η θέση ήταν ακόμη ενεργή κατά τους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους. Έναν αιώνα αργότερα, η Πέργαμος και η περιοχή που ήλεγχε πέρασε πιθανότατα στη σφαίρα επιρροής της ρωμαϊκής αποικίας των Φιλίππων (ιδρυθείσας το 42 π.Χ.), η οποία έγινε η μακράν σημαντικότερη πόλη της ευρύτερης περιοχής.

Η επόμενη κύρια φάση που μπορεί να ανιχνευθεί στην Πέργαμο χρονολογείται στους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους (περ. 300–600 μ.Χ.), όταν τα αρχαϊκά τείχη αποκαταστάθηκαν και ενισχύθηκαν, μαρτυρώντας τη σημασία της θέσης και υποδηλώνοντας ότι οι κάτοικοι είχαν ακόμα πρόσβαση σε σημαντικούς πόρους. Παράλληλα, μια μεγάλη οχύρωση κατασκευάζεται σε μια κοντινή βουνοκορφή, το λεγόμενο Τσάλι, λίγο βόρεια της Περγάμου. Αν και, προς το παρόν, γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη ζωή στη θέση κατά την υστερορωμαϊκή εποχή, είναι σαφές ότι αυτή ήταν μια περίοδος σημαντικών εξελίξεων στην περιοχή και ότι η Πέργαμος παρέμενε εξαιρετικά σημαντική. Ελπίζουμε ότι οι έρευνες που θα διεξαχθούν εκεί τα επόμενα χρόνια θα καταφέρουν να ρίξουν φως στην ιστορία του τόπου με πολύ περισσότερες λεπτομέρειες.

Εικ. 5: Τμήμα των υστερορωμαϊκών τειχών της Περγάμου.

Βιβλιογραφία

Afthonidis, I. 1892. ‘Ακριβής τοποθέτησις πόλεων τινών της Μακεδονίας’, Παρνασσός 15, 461–464.

Klingborg, P., G. Galani, J. Blid, S. Dadaki & P. Malama (υπό δημοσίευση). ’Pergamos. An unexplored fortified site in north-eastern Greece’, OpAthRom 17.

Nikolaidou-Patera, M. 1997. ‘Τοπογραφία της Πιέριας κοιλάδας’, in Αφιέρωμα στον N.G.L. Hammond (Παράρτημα Μακεδονικών 7), Thessaloniki, 309–319.

Ouellet, K. 2019. Les défenses de la Grèce du Nord. Architecture, géographie, histoire et phénomènes régionaux aux périodes archaïque, classique et hellénistique, Ph.D. thesis, Université de Montréal.

Pikoulas, Y. 2001. Η χώρα των Πιέρων. Συμβολή στήν τοπογραφία της, Athens.

Psoma, S. 2003. ‘Πέργαμος, τείχος Πιέρων’, ΗΟΡΟΣ 14–16, 233–243.

Unger, H.J. 1987. ‘Das Pangaion. Ein altes Bergbauzentrum in Ostmakedonien’, Praehistorische Zeitschrift 62, 87–112.

Zannis, A.G. 2014. Le pays entre le Strymon et le Nestos: Géographie et histoire (VIIe–IVe siècle avant J.-C. (ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 71), Athens.